گیاهان دارویی استان سمنان - مجله خبری تیرول

استان سمنان ششمین استان ایران از نظر مساحت است که از دامنه های جنوبی رشته کوه البرز آغاز شده و به دشت کویر ختم می گردد. گستردگی جغرافیایی در استان سمنان، تنوع آب وهوایی کم نظیری را رقم زده است. منطقه های کاملا کوهستانی در شهرستان مهدی شهر که در شمال غربی استان سمنان قرار گرفته است، جنگل های سرسبز و آبشارهای پرآب در شمال شهرستان شاهرود مانند جنگل ابر، جنگل اولنگ و آبشار موجن که در شرق استان سمنان قرار گرفته است و تپه های شنی و منطقه ها کاملا خشک کویری در جنوب استان مانند کویر حاج علی قلی دامغان، نمونه هایی از اقلیم های متفاوت آب وهوایی در استان سمنان هستند. تحت تاثیر همین اقلیم های متفاوت، گیاهان دارویی استان سمنان نیز تنوع جالبی دارند. طبق آمار منتشر شده، 130 گونه گیاه دارویی در استان سمنان شناخته شده است که بعضی از آن ها جزو گیاهان دارویی منطقه ها کویری و بیشتر آن ها جزو گیاهان دارویی منطقه ها کوهستانی به شمار می روند.

شهرستان شاهرود که دومین شهرستان بزرگ کشور بعد از شهرستان طبس است، بیشترین سهم را در تنوع گیاهان دارویی استان سمنان دارد. آب وهوای معتدل و نیمه مرطوب قسمت های شمالی آن، شرایط مساعدی را برای رویش گونه های مختلف پدید آورده است. در ادامه مقاله تعدادی از گیاهان دارویی استان سمنان را معرفی می کنیم.

سریش

این گیاه که در گویش محلی به آن سرشو می گویند، در نواحی سنگلاخی کوهستان ها می روید. گیاه سریش، برگ های کوتاه، نسبتا باریک و پرتعداد دارد و گل های آن که به صورت خوشه ای و به رنگ های صورتی، سفید یا زرد هستند و در انتهای ساقه ای بلند و بی برگ قرار دارند. فصل گل دهی این گیاه از اواسط اردیبهشت آغاز شده و تا اواسط خرداد ادامه می یابد. ریشه کوتاه و ضخیم این گیاه، شاخه های افشان ضخیمی دارد که شکل خاصی را برای این ریشه به وجود آورده اند. میوه سریش، پوشینه ای مدور، پر از دانه های سه وجهی است. برگ های جوان گیاه سریش به عنوان سبزی خوراکی در پخت نان و تهیه غذا استفاده می شوند. بعلاوه در بعضی منطقه ها از ریشه آن که اندازه قابل توجهی نشاسته دارد، نوعی آش می پزند. ریشه گیاه سریش در فراوری چسب نیز کاربرد دارد. تمامی قسمت های گیاه سریش خواص دارویی دارند. برگ آن طبیعت سرد و تر دارد و طبع ریشه اش گرم و خشک است. جوشانده ریشه سریش، ضدعفونی نماینده است و استعمال خارجی آن در درمان جوش ها و لک های پوست، موثر است. ریشه این گیاه با از بین بردن اخلاط غلیظ، باعث رفع خشونت حلق می گردد. برای مبتلایان به بیماری های معده و کبد مفید است و سنگ مثانه را دفع می نماید. ریشه گیاه سریش در مداوای یرقان مفید است و موجب تسریع در جوش خوردن استخوان های شکسته می گردد. در طب سنتی برای درمان گل مژه، شست وشوی چشم در آب دم نموده ساقه سریش و اندازه اندکی زعفران را توصیه می نمایند. آب برگ ها و ساقه سریش به عنوان مسکن و چرک خشک کن استفاده می گردد. علاوه بر خواص دارویی گیاه سریش، از دانه های آن روغنی تهیه می گردد که در درمان بعضی تصلب های شریانی، التهابات و زخم ها موثر است.

خارشتر

درختچه ای کوتاه که ارتفاعش از 1/5 متر تجاوز نمی نماید و محل رویش آن، منطقه ها حاشیه کویر است. البته در بعضی منطقه ها به عنوان علف هرز در مزارع و باغ ها نیز مشاهده می گردد. خارشتر گیاهی است مقاوم در برابر کم آبی که در منطقه ها کویری، علوفه ای مناسب برای دام ها به ویژه بز به شمار می رود. مهم ترین عامل استقامت این گیاه در آب وهوای گرم و خشک کویر، ریشه بسیار عمیق آن است که تا عمق 5 متری در زمین فرو می رود. خارشتر، ساقه های متعدد سبزرنگ دارد که با تعداد زیادی خار تیز و بلند (که طول آن ها تا 6 سانتی متر می رسد) با نوک زردرنگ پوشیده شده است. برگ های این گیاه، بیضی شکل و گل هایش به رنگ قرمز ارغوانی است. میوه خارشتر، غلافی است که تعداد چهار تا هفت دانه را در خود جای داده است. از نظر طب سنتی، طبیعت خارشتر سرد است و برای رفع صفرا و دفع سنگ کلیه و مثانه نافع است. مصرف این گیاه برای درمان تب و لرز و سیاه سرفه مفید است. استعمال خارجی روغن برگ خارشتر، التیام بخش دردهای روماتیسمی است. از گل های این گیاه در درمان بواسیر استفاده می گردد. عرق خارشتر خاصیت چربی سوزی دارد و گزینه مناسبی برای رژیم های کاهش وزن است. تحقیقات تازه پزشکی در خصوص ریشه گیاه خارشتر و ترکیبات شیمیایی موجود در آن، خاصیت مهم دیگری را در خصوص این گیاه به اثبات رسانده است. مصرف دارویی ریشه خارشتر با تقویت سیستم دفاعی بدن، گزینه مناسبی برای مهار بیماری ایدز است. اهمیت گیاه خارشتر به خواص دارویی موجود در قسمت های مختلف این گیاه، محدود نمی گردد. این گیاه در واقع منبع فراوری یکی از مشهورترین مواد طبیعی درمانی یعنی ترنجبین است و همین ویژگی باعث شده تا خارشتر را با نام علف ترنجبین هم بشناسند.

ترنجبین

واژه ترنجبین معرب ترانگبین به معنای عسل تازه است. حکمای قدیمی معتقد بودند که ترنجبین شبنمی است که از آسمان روی خارشتر می نشیند و خشک می گردد اما برای اولین بار ابوریحان بیرونی اثبات کرد که این ماده از تراوشات خود گیاه است. در واقع بر اثر فعالیت گونه ای از حشرات سخت بال پوش که معمولا در منطقه ها کویری دیده می شوند، شیرابه ای از گیاه خارشتر تراوش می نماید که به تدریج مانند ذرات نبات روی گیاه سفت شده و بعد از ضربه زدن یا به اصطلاح محلی، تکاندن، از گیاه جدا می گردد. این ماده قندی که طعمی بسیار شیرین دارد، ترنجبین نامیده می گردد و از آن، در گذشته برای فراوری قند استفاده می کردند. امروزه علاوه بر استفاده آن در تهیه گز، در صنایع داروسازی به عنوان طعم دهنده هم کاربرد دارد. ترنجبین طبع کمی گرم و تر دارد و در درمان زردی و دفع صفرا مفید است. این ماده قندی، ملین و ضد یبوست است و در مداوای تب و سرفه، بسیار توصیه می گردد. عطش را کاهش می دهد و خوراندن اندازه کمی از آن به نوزادان برای اصلاح مزاج و فرونشاندن تب مفید است. در طب سنتی بسیاری از ترکیبات دارویی حاوی مقادیری از ترنجبین هستند.

درمنه دشتی

بوته ای بسیار معطر است که در گویش محلی به آن ترخ گفته می گردد و گونه ای غالب در منطقه ها خشک و نیمه خشک است. این نوع درمنه بوته ای انبوه است که انشعابات متعدد و متراکم دارد و ارتفاع آن بیش از نیم متر نیست. این گیاه، برگ هایی خطی و کرک دار و گل هایی زردرنگ در انتهای شاخه های انبوه خود دارد که در فاصله ماه های مرداد تا شهریور در منطقه ها کویری به وفور دیده می گردد. درمنه دشتی بوته ای مقاوم در برابر فرسایش های بادی است و مصرف علوفه ای هم دارد. این گیاه طبیعت گرم و خشک دارد و سرشاخه های گل دار آن مصارف دارویی دارند. درمنه دشتی ضدعفونی نماینده ای قوی است و برای دفع کرم و انگل بسیار مفید است. این گیاه ضد نفخ است و به عنوان مسکنی قوی در درمان دردهای احشایی کاربرد دارد. در درمان مالاریا نیز از این گیاه استفاده می نمایند. دم نموده غنچه های درمنه دشتی علاوه بر درمان ورم پروستات، نوشیدنی مناسبی برای بیماران دیابتی است. استعمال خارجی این گیاه در درمان بعضی از بیماری های پوستی با منشأ عفونت های قارچی بسیار مفید است و در منطقه ها کویری از آن به عنوان مرهمی برای نیش گزندگان به ویژه عقرب استفاده می گردد. در تحقیقات تازه پزشکی، خواص باارزش دیگری برای درمنه دشتی معین شده است. این گیاه با خواص آنتی اکسیدانی خود، نقش مهمی در نابودی سلوله های سرطانی به ویژه در سرطان های ریه و سینه ایفا می نماید. در درمان هپاتیت مفید است و دردهای عصبی ناشی از بیماری های نخاعی را تسکین می دهد. مصرف این گیاه به دلیل مهار رشد باکتری های مسبب بوی نامطبوع عرق، به اشخاصی که از این مشکل رنج می برند توصیه می گردد.

تلخه

گیاهی است کهن که در دوران باستان برای درمان مالاریا استفاده می شده است و نام آن در افسانه های یونانی وجود دارد. در یونان باستان نام گیاه تلخه، قنطوریون است که از افسانه ها گرفته شده است. در افسانه شیرون، قنطروس افسانه ای (موجودی با بالاتنه انسان و پایین تنه اسب) بعد از اینکه با تیر سمی مجروح می گردد خود را با این گیاه درمان نموده است. این گیاه که برگ های تلخ مزه آن دلیل نام گذاری اش به تلخه است دارای ساقه های متعددی است که کرک های نرم خاکستری رنگ سطح آن را پوشانده است. در انتهای هرکدام از این ساقه ها که حداکثر ارتفاع آن ها به 50 سانتی متر می رسد، گل آذین تخم مرغی شکل به رنگ صورتی یا بنفش قرار گرفته است. این گیاه ریشه ای راست و عمیق دارد و طبیعت آن سرد و خشک است و برگ ها و گل هایش خواص دارویی دارند. از این گیاه در درمان بیماری های گوارشی، سوءهاضمه و یرقان استفاده می گردد. تلخه با تقویت رگ های خونی سبب بهبود عمل گردش خون می گردد. مصرف این گیاه، اشتهاآور است و یبوست را درمان می نماید. دم نموده غنچه هایش اخلاط خونی ریه را قطع می نماید. دم نموده گل های خشک آن فشارخون را کاهش می دهد و از خونریزی های داخلی جلوگیری می نماید.

کهورک

این گیاه بوته ای، خاص منطقه ها گرم و خشک است، ساق های خاردار دارد و برگ های آن مرکب از برگچه های جفتی هستند که سطح زیرین آن ها پوشیده از کرک های ظریف است. گل آذین این گیاه، خوشه ای استوانه ای است که تعداد زیادی گل های کوچک سفیدرنگ دارد. میوه اش غلافی خمیده به رنگ قهوه ای تیره است. هنگام رسیدن و خشک شدن میوه کهورک، با تکان دادن میوه، دانه های درونش حرکت نموده و صدا فراوری می نمایند و به همین خاطر آن را جغجغه نیز می نامند. در منطقه های از حاشیه کویر که اهالی از پوست دام ها مشک می سازند از ریشه کهورک برای رنگ کردن مشک های پوستی و از سوزانده دانه آن برای ضدعفونی کردن مشک ها استفاده می نمایند. جوشانده ریشه گیاه کهورک، قندخون را کاهش می دهد و برای مبتلایان به دیابت بسیار سودمند است. اگر میوه این گیاه پس از خیساندن در آب مصرف گردد، درمان نماینده بیماری های کلیوی است. قسمت های گوشتی داخل این میوه در درمان روماتیسم موثر است. استعمال خارجی کهورک برای رفع گرفتگی عضلات و بعلاوه ترمیم زخم ها مفید است.

گز

این درختچه منطقه ها بیابانی به دلیل داشتن ریشه بسیار عمیق، عمری طولانی دارد. برگ های پرتعداد آن باریک و نوک تیز هستند و در انتهای شاخه هایش گل هایی قرمزرنگ به صورت گل آذین دارند. طبیعت پوست این درختچه سرد و خشک است و خواص دارویی دارد. دم نموده پوست درخت گز برای دفع اخلاط خونی سینه و رفع سرفه های کهنه بسیار مفید است. بواسیر و یرقان را درمان می نماید، درد معده را تسکین می دهد و اسهال را رفع می نماید. مزه مزه کردن این دم نموده علاوه بر تسکین درد دندان برای سلامت دندان ها مفید است و چرک های لثه را نیز از بین می برد. از شاخه درختچه گز، ماده ای به نام گزانگبین ترشح می گردد که نوعی مان است. مان ها موادی قندی هستند که بر اثر فعالیت حشرات روی گیاهان فراوری می شوند و در طب سنتی مصارف دارویی دارند. گزانگبین که در واقع بر اثر نیش نوعی حشره ترشح می گردد به دلیل داشتن مواد قندی فراوان، در شیرینی پزی و فراوری گز استفاده می گردد. گزانگبین طبع گرم و خشک دارد و در کنار خواص دارویی اش به عنوان شیرین نماینده جوشانده های دارویی نیز استفاده می گردد. این ماده قندی، سیستم گوارش را تقویت می نماید و با ضدعفونی کردن دستگاه گوارش در بهبودی زخم های گوارشی مفید است. مصرف گزانگبین به افراد مبتلا به بیماری های طحال توصیه می گردد. اگر به همراه گلاب مصرف گردد، نفخ را فرو می نشاند و اگر با ماءالشعیر مصرف گردد، درمان نماینده تب های شدید است.

اسپند

گیاهی است مقدس که پیروان ادیان مختلف الهی و بعلاوه مذاهبی نظیر هندوییسم از آن به روش های مختلف استفاده می نمایند. بسیاری از مورخان بر این باوراند که گیاه اسطوره ای و باستانی هوم که به گیاه خدایان مشهور بوده و نام آن هم در اوستای زرتشت آمده و هم در متون مقدس آیین هندو، همین گیاه اسپند است. در خصوص دود حاصل از ریختن دانه های خشک اسپند در آتش نیز اعتقادات متفاوتی وجود دارد. بعضی آن را عامل محافظت از چشم زخم می دانند و عده ای دیگر سپری در برابر جنیان. اسپند گیاهی است بوته ای که ارتفاع بوته آن از نیم متر تجاوز نمی نماید و برگ های سبزرنگ آن تقسیماتی باریک و نامنظم دارد. گل این گیاه، کاسبرگ های نازکی دارد و گلبرگ های بزرگ آن به رنگ سفید مایل به سبز هستند. میوه اسپند، پوشینه ای کروی است که دانه های سیاه رنگ متعددی را در خود جای داده است. اسپند، طبیعتی گرم و خشک دارد و خوردن جوشانده آن به اندازه کم، آرام بخش و ضدافسردگی است. دود ناشی از سوزاندن دانه های خشک آن، ضدعفونی نماینده محیط است. در طب سنتی خواص فراوانی برای عصاره گیاه اسپند بیان شده است که لیست وار به بعضی از آن ها اشاره می کنیم: افزایش شیر مادران، دفع کرم های روده، مسکن درد معده، درمان روماتیسم، درمان بیماری های عصبی مانند صرع، فلج، فراموشی و...، درمان سیاتیک، درمان شب ادراری در بچه ها اگر به دلیل ضعف مثانه یا سستی کمر باشد. تحقیقات تازه نشان می دهد که اسپند به عنوان داروی ترک اعتیاد نیز کاربرد دارد.

خرفه

گیاهی است که در آب وهوای گرم و خشک به خوبی رشد می نماید و از بین بردن آن بسیار سخت است چون تا مدتی پس از قطع شدن همچنان زنده است و حتی می تواند بذر فراوری کند. خرفه، برگ های بیضی شکل ضخیم و آبدار به رنگ سبز، ساقه هایی خوابیده به رنگ قرمز و گل هایی کوچک به رنگ زرد یا سفید دارد. خرفه در منطقه ها مختلف جهان کاربردهای متفاوتی دارد. از تخم های ریز و سیاه آن در شیرینی پزی برای تزیین بعضی محصولات مانند نان برنجی و نان کشمشی استفاده می گردد. از دانه های آن روغن خوراکی استخراج می گردد، به عنوان سبزی خوراکی به فروش می رسد و به عنوان علوفه نیز استفاده می گردد. در این گیاه که طبیعت سرد و تر دارد، خواص دارویی فراوانی نهفته است. خرفه، حرارت خون، کبد و معده را رفع می نماید و در درمان اختلالات و التهابات مجاری ادراری موثر است. مصرف تازه این گیاه، قندخون را کاهش می دهد و عضلات قلب را تقویت می نماید. مصرف این سبزی خوراکی، برای افرادی که به دلیل کمبود ویتامین ث، دچار خون ریزی لثه می شوند بسیار مفید است. عصاره ساقه و برگ خرفه علاوه بر درمان بیماری های کبد درد کلیه را تسکین می بخشد و سنگ مثانه را نیز خرد می نماید. تخم خرفه، ضدعفونی نماینده است و التهابات گوارشی را رفع می نماید. استعمال خارجی این گیاه در کاهش ورم ها، التیام زخم های شدید ناشی از سوختگی و درمان بواسیر موثر است. مالیدن عصاره گیاه خرفه بر پیشانی، دردهای میگرنی را کاهش می دهد. در بعضی منطقه ها، به منظور بهبودی محل گزش حیواناتی نظیر مار و عقرب و بعضی حشرات، از آن استفاده می نمایند. طبق پژوهش های نوین گیاه شناسی، خرفه حاوی اسید چرب امگا3 است و مصرف آن برای کاهش کلسترول و فشارخون توصیه می گردد.

یونجه

گیاهی است بومی منطقه ها کویری، که اولین بار به وسیله مادها و برای تأمین غذای اسب ها کاشته شده یا به اصطلاح کشاورزی، زراعی شده است. برگ های مرکب از سه برگچه بیضی شکل، گل هایی بنفش و ریشه ای راست و مستقیم دارد. این گیاه که ارتفاعش تا یک متر هم می رسد، میوه ای مانند صدف دارد که حاوی دانه ای به شکل یک لوبیای کوچک است. یونجه از نظر مواد غذایی (ویتامین ها، پروتئین ها و مواد معدنی) بسیار غنی و غذای خوبی برای انسان و حیوانات است. آهن موجود در آن، دو برابر اسفناج است و چهار برابر لیموترش ویتامین ث دارد. همین ویژگی ها باعث شده تا در بعضی کشورها یونجه جایگزین اسفناج گردد. طبع یونجه تازه، گرم و تر و طبع خشک شده آن، گرم و خشک است. دمنموده یونجه، درمان نماینده اسهال و استعمال خارجی پخته آن، شفای رعشه اعضا است. گذاشتن یونجه کوبیده شده روی زخم ها، علاوه بر جلوگیری از خون ریزی در تسریع التیام زخم نیز مفید است. دمنموده تخم یونجه، سینه را نرم می نماید و سرفه را تسکین می بخشد. مصرف عرق یونجه، چاق نماینده و نیروبخش است، خون را تصفیه می نماید و سبب ازدیاد شیر مادران می گردد. مخلوط عصاره یونجه با عسل، دارویی بسیار موثر برای رشد اطفال شیرخوار است که استخوان بندی محکمی ندارند. یونجه با توجه به آهن و ویتامین ث فراوانش، برای مبتلایان به کم خونی، راشیتیسم، اسکوربوت و دیگر عوارض ناشی از کمبود این ترکیبات، گزینه بسیار مناسبی است.

نسترن کوهی

این درختچه از گونه های وحشی گل رز است که در ارتفاعات می روید. برگ های آن، برگچه های کوچکی به رنگ سبز تیره و گل های صورتی یا سفید آن پنج گلبرگ دارد. ساقه های این گیاه، تیغ های ریز و تیزی دارند که در رشد فوقانی گیاه موثر هستند. نسترن کوهی، میوه ای بیضی شکل به رنگ قرمز تیره دارد که حاوی دانه های سفت و کوچک است. این میوه حاوی اندازه فراوانی ویتامین ث است. در اندازه مساوی از نسترن و پرتقال، نسترن 12 برابر پرتقال ویتامین ث دارد. این میوه مصارف خوراکی متعددی دارد و از آن در تهیه شربت و مربا و پخت آش استفاده می گردد. علاوه بر میوه نسترن، گلبرگ هایش که بوی ملایم و مطبوعی دارند، مصرف خوراکی دارند و در بعضی کشورها مانند بلغارستان از آن ها در تهیه نوعی نوشیدنی شیرین استفاده می نمایند. استفاده دارویی از نسترن کوهی از زمان های گذشته مرسوم بوده است. به عنوان مثال، در اتریش، طبیبان قدیمی برای درمانت عفونت های ویروسی، نارسایی های کلیوی و بیماری های مجاری ادراری از جوشانده میوه نسترن استفاده می کردند. نسترن کوهی طبیعت گرم و خشک دارد، تقویت نماینده قلب است و تپش قلب را درمان می نماید. مصرف این گیاه در درمان ورم کلیه، تسکین درد معده و رفع کردن اسهال موثر است، سنگ کیسه صفرا را دفع می نماید و بوی عرق را از بین می برد. عرق نسترن اعصاب را تقویت می نماید و آرام بخش است. مصرف این عرق گیاهی در رفع خستگی و بی خوابی و بعلاوه درمان مسائل روحی نظیر استرس، اضطراب و افسردگی مفید است.