نسبت بدن و نفس در امر ادراک از دیرباز مورد توجه فیلسوفان است - مجله خبری تیرول

در ادامه سخنان وی را می خوانید:

او در ابتدای این نشست با اشاره به سابقه تاریخی قوای باطنی در منابع ابن سینا گفت: ابن سینا معمولا در منابع خود از نام ها یاد نمی کند و منبع مفصلی با عنوان کتاب الانصاف هم که به این نام ها اشاره کرده در دست ما نیست. از سوی دیگر صحت انتساب آثار به وی نیز یکی دیگر از چالش هاست.

آرضایی با اشاره به اینکه در اندیشه ابن سینا، با نوعی فلسفه رسمی همانند کتاب شفا و از سوی دیگر آثاری که خاص ابن سیناست و نظریات وی در آنجا بیان شده است روبرو هستیم شرح داد: ما با سه سنت مختلف نگارشی روبرو هستیم و باید نسبت این سه سنت را بیان کنیم. از سوی دیگر تاثیرگذاری ابن سینا در فلسفه و پزشکی و سنت شرح نویسی بر آثار او سنت گسترده ای بوده و دو کتاب اشارات و تنبیهات و قانون فی الطب هرکدام ده ها شرح، حاشیه و نقد و بررسی را بر خود دیده اند بنابراین پی جویی یک مسئله در میان این شروح گسترده، داستانی طولانی است که از گنجایش ارائه یک جلسه ای خارج است چراکه حتی برخی از این آثار هنوز به عنوان نسخ خطی در کتابخانه ها نگهداری می شوند و هنوز به زیور طبع آراسته نشده اند.

به گفته این محقق، قوای ادراکی باطنی در فلسفه و پزشکی مورد توجه قرار گرفته است یادآور شد: در تقسیم بندی که در آثار فلسفی رایج است قوای ادراکی باطنی از جمله قوای حیوانی قرار می گیرد اما در تقسیم بندی که در آثار پزشکی وجود دارد قوای نفسانی مقسمی برای قوای ادراکی باطنی است. این تفاوتی مهم در آثار فلسفی و پزشکی است. نکته دیگر اینکه در آثار فلسفی از حیث شناخت شناسی، این موضوع مورد مطالعه قرار گرفته و در آثار پزشکی طبیعتاً این موضع از جهت تشخیصی و درمانی مورد بررسی قرار می گیرند.

او با بیان اینکه برای بحث از قوای ادراکی باطنی نفس می توان آثاری مانند الشفا، النجاة، عیون الحکمه، حکمت عروضیه، الهدایه و دانشنامه علایی را مورد بررسی قرار داد شرح داد: از آثار حکمت خاص ابن سینا نیز اشارات، التعلیقات و المباحثات و القصیده العینیه مورد بررسی قرار گرفته است. از آثار پزشکی به صورت خاص می توان کتاب القانون فی الطب را مورد مطالعه قرار داد. همچنین نسبت بدن و نفس در امر ادراک از دیرباز مورد توجه فیلسوفان بوده و علاوه بر فیلسوفان باستان، فیلسوفان دوران میانه هم پیش از ابن سینا این موضوع را بررسی کرده بودند. این سنت اندیشه ای و فلسفی در دو جهت به کار خودش ادامه می دهد که یکی در جهت آثار فلسفی و دیگری در جهت آثار پزشکی است. طبیعتاً از ابن سینا انتظار داریم این دو سنت را به هم نزدیک و شرح دقیق تری درباره رابطه این دو ارائه دهد و ابن سینا همین کار را انجام می دهد. ابن سینا قوای ادراکی باطنی را چند مورد می داند که قوه اول حس مشترک است که گاهی اوقات از آن با عنوان بنطاسیا نام می برد. قوه دوم قوه خیال است که گاهی اوقات با عنوان مصوره یا متصوره از آن یاد می شود این همان قوه ای است که صوَر به آنجا می رود تا در آنجا نگهداری و در زمان نیاز بازیابی شود. ابن سینا گاهی بر این قوه متخیله هم اطلاق کرده اما همان جا شرح می دهد که تمایل دارد این دو اصلاح را جدا از هم به کار ببرد.

آرضایی گفت: قوه سوم، قوه ای است که پسینیان آن را متصرفه می نامند اما وی می گوید اگر ذیل عقل باشد متفکره و اگر ذیل وهم قرار بگیرد نام آن متخیله می شود. وی بحث مهمی در باب وهم دارد و در تمامی آثار خود از واهمه سخن می گوید و در آثار گوناگون تلاش می کند سؤالات زیادی را با این قوه پاسخ دهد. البته پیش از وی فارابی نیز در این مورد اقدام کرده است. گویی ابن سینا، پزشکان را مورد خطاب قرار می دهد و می خواهد اهمیت وهم را بیان کند. قوه دیگر، قوه حافظه است که گاهی اوقات با عنوان ذاکره هم از آن یاد می شود و گاهی آن را قوه یادداشت می نامد. اما آیا حافظه با قوه به یادآورنده یا متذکره یک قوه است یا دو قوه هستند؟ این مسئله ای است که شارحان ابن سینا به آن پرداخته اند و در جای خود می توان بیشتر در مورد آن سخن گفت.

او با بیان اینکه ابن سینا در مغز برای این قوا جایگاهی قائل است مطرح کرد: جایگاه حس مشترک در بخش جلویی یا قدامی مغز است که البته در برخی منابع تفاوت هایی در این زمینه وجود دارد. قوه واهمه در برخی از منابع در همان بخش میانی و در بخشی از منابع در تمام سر حاضر است. و در برخی از منابع در تمام سر حاضر است اما در بخش میانی تسلط دارد. سؤال این است که آیا حافظه و ذاکره یک چیز هستند؟ ابن سینا نقدهایی درباره یکی بودن این دو مورد مخصوصاً در کتاب شفا به کار برده است و وی حفظ را غیر از ذکر می داند.

این محقق با اشاره به اینکه ابن سینا نسبت واهمه با تخیل یا متخیله و مفکره را حس خاصی می داند که این نسبت هم در کتاب قانون و هم اشارات و تنبیهات مورد توجه قرار گرفته است اضافه کرد: بحث جای گیری قوا در مغز هم مسئله مهمی است. سؤال این است که آیا قوا در قلب هستند یا در مغز؟ در اندیشه ارسطویی، برای مغز کارکردی وجود دارد که نسبت به قلب، تبعی است و وی ادراک را به قلب نسبت می داد. ابن سینا در کتاب شفا، ضمن تأیید هسته محوری اندیشه ارسطو، انتقاداتی به دیدگاه ارسطویی دارد چراکه وی مغز را جایگاه این قوا می داند. از سوی دیگر مغز باید همیشه در حالت انقباض و انبساط و دارای حرکت ارادی طبیعی باشد.

آرضایی در خاتمه گفت: در آثار ابن سینا و شروحی که بر آن وجود دارد استدلال های متمایز را می توانیم برای جای گیری قوای باطنی ادراکی در جاهای مختلف مغز ببینیم. استدلال معروف مبتنی بر استدلال آفت است که اگر ابزار کارکرد یکی از قوا دچار آفت شود در این حالت، خود آن قوه هم دچار آفت می شود. استدلال های دیگر شامل استدلال مبتنی بر رفتارشناسی اندیشه و استدلال مبتنی بر آناتومی مغز هستند.